- ಡಾ. ಗಂಗಾಧರಯ್ಯ ಹಿರೇಮಠ
ಭಾರತೀಯರ ಮೇಲೆ ಬ್ರಿಟೀಷರು ಹಲವು ಕಾನೂನುಗಳನ್ನು ಹೇರಿ, ಒಂದಲ್ಲ ಒಂದು ನೆಪದಿಂದ ಭಾರತದ ಸಂಸ್ಥಾನಗಳನ್ನು ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಸೇರಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದರು. ಅಂತಹ ಕಾನೂನುಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಭಟಿಸಿದವರಲ್ಲಿ ಕರ್ನಾಟಕದ ವೀರರಾಣಿ ಕಿತ್ತೂರು ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಮೊದಲಿಗರು.
ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ರಕ್ಷಣೆ, ದೇಶದ ಹಿತಕ್ಕಾಗಿ ಹೋರಾಡಿದ ಕನ್ನಡತಿ, ಪ್ರಥಮ ಮಹಿಳೆ ಕಿತ್ತೂರು ರಾಣೆಚೆನ್ನಮ್ಮ ಎಂಬುದು ಸಮಸ್ತ ಕನ್ನಡಿಗರಿಗೆ ಅಭಿಮಾನದ ಸಂಗತಿ. ಇದೇ ಅಕ್ಟೋಬರ್-23, ಸರಿಯಾಗಿ 197 ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ 1824 ರಲ್ಲಿ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ತನ್ನ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಕ್ಷಣೆಗಾಗಿ ಬ್ರಿಟೀಷರ ವಿರುದ್ಧ ಯುದ್ಧ ಮಾಡಿ ಜಯವನ್ನು ಸಾಧಿಸಿದ್ದು, ಸ್ಮರಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಂಗತಿ.
ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ಇತಿಹಾಸ:
ಕರ್ನಾಟಕದ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ಮತ್ತು ಅರಸೊತ್ತಿಗೆಗೆ ಸುದೀರ್ಘ ಇತಿಹಾಸವಿದೆ. ಈ ಅರಸೊತ್ತಿಗೆ ಮೂಲ ಪುರುಷರು ಹಿರೇಮಲ್ಲಶೆಟ್ಟಿ ಮತ್ತು ಚಿಕ್ಕಮಲ್ಲಶೆಟ್ಟಿ ಕ್ರಿ.ಶ. 1585ರಲ್ಲಿ ಕಿತ್ತೂರು ದೇಸಗತಿಯನ್ನು ಸಂಪಾದಿಸಿ ದೇಸಾಯಿಯರಾದರು. ಈ ಅರಸು ಮನೆತನದವರಲ್ಲಿ ಕ್ರಿ.ಶ. 1772ರಿಂದ 1816ರವರೆಗೆ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನ ಆಳಿದ ಮಲ್ಲ ಸರ್ಜ ದೇಸಾಯಿ ಅರಸರಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖನಾದವನು.
ಈ ಮಲ್ಲಸರ್ಜದೇಸಾಯಿಗೆ ಇಬ್ಬರು ರಾಣಿಯಂದಿರು. ಹಿರಿಯವಳು ರುದ್ರವ್ವ. ಕಿರಿಯವರೇ ನಮ್ಮ ಇತಿಹಾಸ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ.
ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮನ ಹಿನ್ನಲೆ:
ಬ್ರಿಟೀಷರಿಗೆ ಸಿಂಹಸ್ವಪ್ನವಾಗಿದ್ದ, ಎದೆಗಾರ್ತಿ, ಹೋರಾಟಗಾರ್ತಿ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ಹುಟ್ಟಿದ್ದು. ಬೆಳಗಾವಿ ಸಮೀಪದ ಕಾಕತೀಯ ದೇಸಾಯಿಯವರ ಮನೆತನದಲ್ಲಿ ತಂದೆಯಿಂದ ರಾಜವಂಶಜರಿಗೆ ಅಗತ್ಯವಿರುವ ಶಿಕ್ಷಣ, ತರಬೇತಿ ಚಿಕ್ಕಂದಿನಿಂದಲೇ ಕುದರೆ ಸವಾರಿ ಪಡೆದುಕೊಂಡ ಇವರು ಕನ್ನಡ ಉರ್ದು, ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಇಂಗ್ಲೀಷಿನ ವ್ಯವಹಾರಿಕ ಜ್ಞಾನವು ಇವರಿಗಿತ್ತು. ಮೊದಲ ಪತ್ನಿಗೆ ಮಕ್ಕಳಾಗದಿದ್ದಾಗ ಮಲ್ಲಸರ್ಜದೊರೆ ಚೆನ್ನಮ್ಮನನ್ನು ಎರಡನೆಯ ಪತ್ನಿಯಾಗಿ ಕ್ರಿ.ಶ. 1790ರಲ್ಲಿ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದನು. ಸೌಂದರ್ಯವತಿ, ಯುದ್ಧಕಲೆ ಕಲಿತ ವೀರರಾಣಿ, ಬಹುಭಾಷೆಗಳನ್ನು ಕಲಿತ ಪ್ರವೀಣೆಯಾಗಿದ್ದಳು. ಪತಿ ಮಲ್ಲಸರ್ಜನದಕ್ಷ ಆಡಳಿತಕ್ಕೆ ಬಲಗೈ ಬಂಟಳಾಗಿ, ಸಹಕಾರ ನೀಡುತ್ತಾ ಇದ್ದದ್ದನ್ನು ಗಮನಿಸಬಹುದು.
ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ಮೇಲೆ ಬ್ರಿಟೀಷರ ಕೆಂಗಣ್ಣು:
ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮನ ಪತಿ ದೊರೆ ಮಲ್ಲ ಸರ್ಜನು 1816ರಲ್ಲಿ ತೀರಿಕೊಂಡಾಗ ಶಿವಲಿಂಗ ಸರ್ಜನನಿಗೆ ಪಟ್ಟಕಟ್ಟಲಾಯಿತು. ಇವರಿಗೆ ಮಕ್ಕಳಾಗಿರಲಿಲ್ಲ, 1824ರಲ್ಲಿ ತೀರಿಕೊಂಡನು. ಶಿವಲಿಂಗ ರುದ್ರ ಸರ್ಜನ ದತ್ತು ಪುತ್ರನನ್ನಾಗಿ ‘ಶಿವಲಿಂಗ’ನನ್ನು ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರಿ ಎಂದು ಮಾನ್ಯ ಮಾಡಲು ಬ್ರಿಟಿಷರು ಒಪ್ಪಲಿಲ್ಲ. ಈ ಕುರಿತು ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಆಡಳಿತ ನಡುವೆ ಸುದೀರ್ಘ ಪತ್ರ ವ್ಯವಹಾರ ನಡೆಯಿತಾದರೂ, ಸಮಸ್ಯೆ ನಿವಾರಿಸುವಲ್ಲಿ ಅವು ವಿಫಲವಾದವು. ಬ್ರಿಟೀಷರ ವಿರುದ್ಧ, ಅಗತ್ಯಬಿದ್ದರೆ ಪುರ್ಷಣೆಗೂ ಇಳಿಯಬೇಕಾದ ಪೂರ್ವಸಿದ್ಧತೆಯನ್ನು ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದಳು.
ಆದರೆ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮನಿಗೆ ಹೊರಗಡೆಯ ಶತೃಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಅರಮನೆಯ ಒಳಗಡೆಯ ಶತ್ರುಗಳೇ ಹೆಚ್ಚು ತೊಂದರೆಯನ್ನುಂಟು ಮಾಡಿದರು. ಅರಮನೆಯ ಕಾರುಭಾರಿಗಳಾಗಿದ್ದ ಮಲ್ಲಪ್ಪಶೆಟ್ಟಿ, ವೆಂಕಟರಾಯ ಮತ್ತಿತರು ಕಿತ್ತೂರು ಅರಮನೆಯಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಘಟನೆ, ಸಂಗತಿ, ರಹಸ್ಯ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳ ವಿವರಣೆಗಳನ್ನು ಧಾರವಾಡದಲ್ಲಿರುವ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಕಲೆಕ್ಟರ್ ಥ್ಯಾಕರೆ ಸಾಹೇಬನಿಗೆ ತಿಳಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ಬ್ರಿಟೀಷರ ವಿರುದ್ಧ ಯುದ್ಧ ಸಿದ್ಧತೆ ಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಂಗತಿಯನ್ನು ಥ್ಯಾಕರೆಗೆ ತಿಳಿಸಿದರು.
ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದ ಮೇಲೆ ಬ್ರಿಟೀಷರ ದಾಳಿ
ನಾವು ವಿಳಂಭ ನೀತಿ ಅನುಸರಿಸಿದರೆ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನವನ್ನು ಬಗ್ಗುಬಡಿಯಲು ಅಥವಾ ಸೋಲಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಾರದೆಂದು ಅರಿತ ಧಾರವಾಡದ ಕಲೆಕ್ಟರ್ ಆಗಿದ್ದ ಥ್ಯಾಕರೆಯ ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿ ಆಂಗ್ಲರ ಸೈನ್ಯ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ 1824 ಅಕ್ಟೋಬರ್ 21 ರಂದು ಮುತ್ತಿಗೆ ಹಾಕಿತು. ಕಿತ್ತೂರಿನ ಕೋಟೆಯ ಹೊರಗೆ ಬೀಡು ಬಿಟ್ಟು ಎರಡು ದಿನಗಳವರೆಗೆ ಕಾದು ನಂತರ ದಿನಾಂಕ: 23 ರಂದು ಕೋಟೆಯ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲನ್ನು ಫಿರಂಗಿ ಹಾರಿಸಿ ಒಡೆಯುವಂತೆ ಥ್ಯಾಕರೆಯು ತನ್ನ ಸೈನ್ಯದ ವರಿಷ್ಠ, ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಬ್ಲ್ಯಾಕ್ ಎಂಬಾತನಿಗೆ ಆಜ್ಞೆ ಮಾಡಿದನು. ಅಧಿಕಾರಿಯ ಆಜ್ಞೆಯಂತೆ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಸೈನ್ಯ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನದೊಳಗೆ ನುಗ್ಗಲು ಯತ್ನಿಸಿತು.
ಬ್ರಿಟೀಷರ ವಿರುದ್ಧ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮಗೆ ಜಯ:
ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮರ ಪರಾಕ್ರಮ, ಧೈರ್ಯ ಮತ್ತು ಹೋರಾಟದಲ್ಲಿ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ವಿಜಯ ಸಾಧಿಸಿದಳು. ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಬ್ಲ್ಯಾಕ್ ಎಂಬುವನು ಕೋಟೆ ಒಡೆಯಲು ಫಿರಂಗಿ ಹಾರಿಸುತ್ತಿದ್ದಂತೆಯೇ ಕಿತ್ತೂರಿನ ಯೋಧ ಅಮಟೂರ ಬಾಳಪ್ಪ ಕೋಟೆಯ ಮೇಲಿನಿಂದ ಗುರಿಯಿಟ್ಟು ಹಾರಿಸಿದ ಗುಂಡು ಕಲೆಕ್ಟರ್ ಥ್ಯಾಕರೆಗೆ ಬಡಿದು, ಅವನು ಉರುಳಿ ಬಿದ್ದು ಮೃತಪಟ್ಟನು. ಥ್ಯಾಕರೆ ಸತ್ತೋಡನೆಯೇ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸೈನ್ಯ ದಿಕ್ಕುಪಾಲಾಗಿ ಓಡಿಹೋಯಿತು. ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸೈನ್ಯದ ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಬ್ಲಾಕ್ ಹಾಗೂ ಇತರೆ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಮಡಿದರು. ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಸೈನಿಕರು ಕಿತ್ತೂರಿನ ಯೋಧರಿಗೆ ಸೆರೆಸಿಕ್ಕರು.
ಒಂದು ಸಾಮಾನ್ಯ ಸಣ್ಣ ಸಂಸ್ಥಾನವೊಂದರ ಮಹಿಳೆಯ ಸೈನ್ಯಕ್ಕೆ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಮಹಾನ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಸೈನ್ಯ ಸೋಲುವುದೆಂದರೇನು? ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮರಿಂದ ಬ್ರಿಟಿಷ್‍ರಿಗೆ ಆದ ಅವಮಾನವನ್ನು ಸವಾಲಾಗಿ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದ ಆಂಗ್ಲರು ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನವನ್ನು ಬಗ್ಗು ಬಡಿಯಬೇಕೆಂಬ ತೀರ್ಮಾನಕ್ಕೆ ಬಂದರು.
ಬ್ರಿಟೀಷರಿಗೆ ಸೆರೆಸಿಕ್ಕ ರಾಣಿ ಚೆನ್ನಮ್ಮ: ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮನ ವಿಜಯ ಆಂಗ್ಲರಿಗೆ ಭಾರಿ ಮುಖ ಭಂಗವಾಯಿತು. ದೇಶದ ಪ್ರಥಮ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಸಮರಕ್ಕೆ ಕನ್ನಡತಿಯೊಬ್ಬಳಿಂದ ಮೊದಲ ಜಯಸಿಕ್ಕಿತು. ಈ ಸಂತಸ, ವಿಜಯೋತ್ಸವ ಬಹಳ ದಿನ ಮುಂದುವರಿಯದೇ ಸ್ಥಳೀಯ ಮಲ್ಲಪ್ಪಶೆಟ್ಟಿ, ಮುಂತಾದ ಸ್ವಾರ್ಥಿಗಳಿಂದ, ದೇಶದ್ರೋಹಿಗಳಿಂದ ಪಿತೂರಿಯಿಂದ ಬ್ರಿಟಿಷರಿಗೆ ಮಾಹಿತಿ ಹೋದವು. ಚೆನ್ನಮ್ಮನ ವಿಜಯದ ಯುದ್ಧ ರಹಸ್ಯಗಳನ್ನೆಲ್ಲ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಪಡೆದುಕೊಂಡರು. ಒಂದೆರಡು ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ಬೆಳಗಾವಿಯಿಂದ ಚಾಪ್ಲಿನ್ ನೇತೃತ್ವದಲ್ಲಿ ಭಾರಿ ಸೈನ್ಯವೊಂದು ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನಕ್ಕೆ ನಾಲ್ಕು ದಿಕ್ಕುಗಳಿಂದ ಮುತ್ತಿಗೆ ಹಾಕಿತು.
ಬ್ರಿಟೀಷರ ಆಧುನಿಕ ಶಸ್ತ್ರ ಹಾಗೂ ಫಿರಂಗಿಗಳ ಮುಂದೆ ನಮ್ಮ ದೇಶಿಯ ಆಯುಧಗಳು, ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮಳ ಶಕ್ತಿ ಸಾಮಥ್ರ್ಯ ವಿಫಲವಾಯಿತು. ಈ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ಹಾಗೂ 40 ಸರದಾರರನ್ನು ಬಂಧಿಸಲಾಯಿತು. ನಂತರ ಸಂಗೊಳ್ಳಿರಾಯಣ್ಣ ಮುಂತಾದ ಶೂರರು ಹೋರಾಡಿದರೂ ನಾಡಿಗೆ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ದೊರಕಲಿಲ್ಲ.
ಕಾರಾಗೃಹದಲ್ಲಿಯೇ ಮರಣ ಹೊಂದಿದ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ:
ಕಿತ್ತೂರು ಸೈನ್ಯಕ್ಕೆ ಸೋಲುಂಟಾಯಿತು. ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ ಮತ್ತು ಸೊಸೆ ವೀರವ್ವ ಪಾರಾಗಿ ಹೋಗಲು ಮಾಡಿದ ಪ್ರಯತ್ನ ವಿಫಲವಾಯಿತು. ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ, ವೀರವ್ವ ಬ್ರಿಟೀಷರ ಬಂಧಿಗಳಾದರು. ಕಿತ್ತೂರಿನ ಹಲವಾರು ವೀರಯೋಧರು ಈ ಭೀಕರ ಕಾಳಗದಲ್ಲಿ ವೀರಮಣರವನ್ನಪ್ಪಿದರು. ಕೊನೆಗೆ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ಸರಕಾರ ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಮತ್ತು ವೀರವ್ವಳನ್ನು ಬೈಲಹೊಂಗಲದ ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿ ಬಂಧನದಲ್ಲಿಟ್ಟಿತು.
ಕಿತ್ತೂರಿನ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯವನ್ನು ಮರಳಿ ಪಡೆಯುವ ಕನಸು ಕಾಣುತ್ತ ಸಂಗೊಳ್ಳಿರಾಯಣ್ಣನಂತ ಯೋಧರ ಜೊತೆಗೆ ಗುಪ್ತ ಸಂಪರ್ಕ ಇಟ್ಟುಕೊಂಡು ಸಮಯ ಸಾಧಿಸುತ್ತಿದ್ದ ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿ ದುರ್ಬಲಳಾಗಿ, ಆರೋಗ್ಯ ಹದಗೆಟ್ಟು ಮಾನಸಿಕವಾಗಿ ಕೊರಗುತ್ತಾ 1829 ಫೆಬ್ರವರಿ 4 ರಂದು ನಿಧನಳಾದಳು. ಆಕೆಗೆ ಆಗ 57 ವರ್ಷ ವಯಸ್ಸಾಗಿತ್ತು. ಅವರ ದೇಹ ಪಾರ್ಥಿವ ಶರೀರದ ಅಂತ್ಯಸಂಸ್ಕಾರವು ಸಕಲ ಸೇನಾ ಮರ್ಯಾದೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಬೈಲಹೊಂಗಲದ ಕಲ್ಮಠದಲ್ಲಿ ನಡೆಯಿತು.
ಕನ್ನಡನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಅಜರಾಮರರಾದ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ:
ಆಂಗ್ಲರ ದಬ್ಬಾಳಿಕೆ, ನಮ್ಮವರ ವಂಚನೆ, ಮೋಸದಿಂದ ರಾಣಿಚೆನ್ನಮ್ಮ, ತನ್ನ ಕಿತ್ತೂರು ಸಂಸ್ಥಾನವನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಯಿತು. ಅವರ ಪರಾಕ್ರಮ, ಎದೆಗಾರಿಕೆ ಜನಪರಕಾಳಜಿಗಳು ಈ ನೆಲದಿಂದ ಇನ್ನು ಮರೆಯಾಗಿಲ್ಲ. ಭಾರತದ ಪ್ರಪ್ರಥಮ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಹೋರಾಟಗಾರ್ತಿಯಾದ ಇವರು ನಮ್ಮವರ ಸಂಚಿನಿಂದಲೇ ಸೆರೆವಾಸ ಕಾಣಬೇಕಾಯಿತು. ಅರಮನೆಯ ಬಹುಭಾಗ ನಾಶವಾಗಿದ್ದರೂ ಅದರ ಭವ್ಯತೆ ಇನ್ನೂ ಎದ್ದು ಕಾಣುತ್ತದೆ.
ಆಗಿನ ಕಾಲದ ಶ್ರೀಮಂತಿಕೆ, ಕಲಾವಂತಿಕೆಗಳು ಮೂಕ ಸಾಕ್ಷಿಗಳಾಗಿವೆ. ಚೆನ್ನಮ್ಮನ ಧೀರೋದಾತ್ತವಾದ ಹೋರಾಟದಿಂದ ಈ ಊರು ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಸಂಗ್ರಾಮದ ಮೊದಲ ಹೆಜ್ಜೆ ಇಟ್ಟಿತೆಂಬ ಖ್ಯಾತಿ ಪಡೆದಿದೆ. ಹಲವು ಯುದ್ಧಗಳನ್ನು ಕಂಡು ವೀರಭೂಮಿಯಾಗಿದೆ. ಕಿತ್ತೂರಿನ ಕಥೆ ಲಾವಣಿಯಾಗಿ, ಕಥೆಯಾಗಿ ನಾನಾಮುಖವಾಗಿ ಪ್ರಚುರಗೊಂಡ ಖ್ಯಾತನಾಮವಾಗಿದೆ.
ವೀರಚೆನ್ನಮ್ಮನ ನೆನಪಿಗಾಗಿ ಮಹಿಳೆಯರ ಸೈನಿಕ ಶಾಲೆ, ವಸ್ತು ಸಂಗ್ರಾಲಯ, ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಮತ್ತು ಪ್ರೌಢಶಾಲೆಗಳಿವೆ. ಕಿತ್ತೂರು ಎಂಬ ಚಿಕ್ಕ ಸ್ಥಳ ಚೆನ್ನಮ್ಮ ಹಾಗೂ ಸಂಗೊಳ್ಳಿ ರಾಯಣ್ಣ ಮುಂತಾದ ವೀರರ ಕಥೆಯನ್ನು ಹೇಳಲು ಅಲ್ಲಿ ಪಾಳುಬಿದ್ದಿರುವ ಭವ್ಯಕೋಟೆಯ ಅವಶೇಷಗಳು ಇಂದಿಗೂ ನಿಂತಿವೆ. ಒಟ್ಟಾರೆ ನಮ್ಮಗಳ ಹೃದಯಗಳಲ್ಲಿ ಅಜರಾಮರಾಗಿದ್ದಾರೆ ವೀರರಾಣಿ ಚೆನ್ನಮ್ಮಾಜಿ ಎನ್ನಬಹುದು.
ಡಾ. ಗಂಗಾಧರಯ್ಯ ಹಿರೇಮಠ
ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರು
ಸರ್ಕಾರಿ ಪ್ರಥಮ ದರ್ಜೆ ಕಾಲೇಜು, ದಾವಣಗೆರೆ
ಮೊ: 9880093613